Bouwverslag modelbouwkit "Pinas van Witsen"

In dit topic ga ik verslag doen van de bouw van een 17e-eeuwse pinas, waarbij ik zoveel mogelijk een authentieke bouwwijze in miniatuurformaat naboots, met als eindresultaat zowel een model als een modelbouwkit.

Achtergrond

Als 12-jarige raakte ik gefascineerd door de Batavia, toen nog volop in aanbouw, en door alles wat met 17e-eeuwse schepen en scheepsbouw te maken had. Toen al had ik het plan om dit schip zelf in het klein na te bouwen, vanaf de kiel, met alles erop en eraan. Dat bleek niet echt realistisch... Maar ik heb in die tijd wel veel kennis opgedaan van het onderwerp, en ook veel geoefend met tekenen:



Maar de fascinatie bleef, en laaide weer op toen ik 2 jaar geleden weer eens op de Bataviawerf was en de modelbouwkit van Kolderstok zag liggen. Het besluit om me op scheepsmodelbouw te storten was snel gemaakt. Sindsdien begon ook het idee langzaam vorm te krijgen om het oude plan nu maar eens ten uitvoer te brengen. Alleen zou ik niet de Batavia gaan bouwen (een retourschip) maar een schip zonder naam, van het type "pinas".

Bronnen

Dit schip wordt beschreven door Nicolaes Witsen in zijn boek "Aaloude en hedendaagsche scheeps-bouw en bestier".



De pinas geldt als voorbeeld om de bouwmethode stap voor stap uit de doeken te doen. Ab Hoving heeft in het boek "Nicolaes Witsens Scheeps-bouw-konst open gestelt" een groot deel van Witsens tamelijk warrige beschrijving uitgelegd, gecorrigeerd, toegelicht, etc. Een fantastisch boek:



Daarnaast vergelijkt Hoving de beschrijving van Witsen met die van Van Yk, die in het boek "De Nederlandsche Scheeps-bouw-konst open gestelt" een veel samenhangender bouwverslag geeft dan dat van Witsen.



Dit boek is als facsimile goed verkrijgbaar, en is een aanrader voor de geïnteresseerde. Na een kleine periode van gewenning leest het 17e-eeuws Nederlands best "makkelijk" weg, en het staat bovendien vol met leuke anekdotes van de scheepswerf. Via Google Books (ook als app te installeren) kan het boek integraal, gratis worden gedownload. Je hebt dan ook een zoekfunctie en je kan aantekeningen bijhouden.

Een andere waardevolle bron is Batavia Cahier 1, waarin de hedendaagse scheepsbouwmeester Willem Vos uitlegt hoe hij op basis van Witsen en Van Yk heeft bepaald hoe de Batavia er uit zou gaan zien.



Een uitstekende aanvulling is zijn andere boek "De bouw van een Oost-Indiëvaarder", dat wijsheden uit de praktijk rondom de bouw van de Batavia toevoegt aan de kennis uit de 17e-eeuwse literatuur:



Het idee is om hier van het bouwproces verslag te doen, maar tegelijkertijd ook van het ontwerpproces van de kit, waarbij ik ook onderwerpen als brononderzoek, CAD, laser-snijden, etc. behandel. Als software-ontwikkelaar en auteur van boeken over dit onderwerp heb ik altijd de behoefte gehad om kennis en ervaringen te delen, zodat anderen niet alles opnieuw hoeven te maken of uit te zoeken. Zo wil ook dit bouw- en ontwerpproces zoveel mogelijk in het publieke domein doen.

Jullie lezers wil ik uitnodigen om je op alle mogelijke manieren met dit proces te bemoeien Het gaat een flink leerproces worden, en ik kan alle hulp gebruiken!

Geweldig! Ik dacht al een aardig beeld te hebben van je kennis, maar ik heb het gevoel dat we nog lang niet alles weten

Mooi besluit. Gaan we natuurlijk volgen. Wel benieuwd of het een POF of POB word.
Heel veel succes hiermee.
Ps: Ab Hoving en Cor Emke hebben ook samen een boek geschreven over de schepen van Abel Tasman. Aanrader om erbij te hebben. Ik ben nog opzoek naar de Nederlandse versie. Heb een digitale Engelse versie.

Mooi project Matthias.
Welke schaal gaat de Pinas worden?

Mees Ippel zei:

Geweldig! Ik dacht al een aardig beeld te hebben van je kennis, maar ik heb het gevoel dat we nog lang niet alles weten

Klik om te vergroten...

Haha, dank je Mees, maar ik moet het nog wel waar maken natuurlijk!

arvaa zei:

Mooi project Matthias.
Welke schaal gaat de Pinas worden?

Klik om te vergroten...

Stephan Kertész zei:

Wel benieuwd of het een POF of POB word.

Klik om te vergroten...

Goed dat je meekijkt, Stephan. We zijn natuurlijk met een soortgelijk project bezig! De bedoeling is om ook de vlakbouwmethode op een of andere manier in beeld te brengen (of de bouwer van de kit ook precies die stappen kan volgen weet ik niet, dat lijkt me best een uitdaging). Dus dat is dan wellicht FOP te noemen

Het is niet de verwachting dat de hele pinas als een bouwpakket kan worden aangeboden. Momenteel zijn er verschillende opties: de bouw tot een bepaald stadium (kiel, stevens, vlak, liggers, een paar spanten, scheerstrook, centen, etc.), op een echte stapel, met paaltjes, etc. Het resultaat is dan een historisch min of meer verantwoord diorama. Een ander idee is om verder te gaan en de volgende bouwstadia als deel 2, 3, etc. aan te bieden. Een meerjarenproject, maar deel 1 moet zeker wel te doen zijn.

arvaa zei:

Mooi project Matthias.
Welke schaal gaat de Pinas worden?

Klik om te vergroten...

Dank je! De schaal moet ik nog bepalen, qua formaat model vind ik 1:75 wel mooi (maten vermeld ik in een later stadium hier). Ik laat het ook nog even afhangen van wat handige maten zijn bij het lasersnijden van het hout, zowel qua dikte als qua langste lengte.

1:75 is een mooi formaat voor een modelbouwpakket. Zeker voor een vlakbouw. Details zijn prima te doen en je hebt geen ingewikkelde tools nodig. Maar vlakbouw in een modelbouwpakket? Als je de spanten vooraf laser gesneden erbij doet, dan moet je zorgen dat de bouwer het vlak exact hetzelfde krijgt. Dan kom je er een mal bij aan het maken, soort van badkuip waar de gangen ingelegd moeten worden. POF lijkt mij dan haalbaarder voor een pakket dat uit laser gesneden onderdelen bestaat. Ook het afval van de latjes is hoog bij mij op het ogenblik. Ik gooi nu 2 latjes weg om er 1 te kunnen gebruiken. Dus 66% afval. En ik doe altijd zuinig. Geen kritiek ik probeer mee te denken.

Stephan Kertész zei:

Als je de spanten vooraf laser gesneden erbij doet, dan moet je zorgen dat de bouwer het vlak exact hetzelfde krijgt. Dan kom je er een mal bij aan het maken, soort van badkuip waar de gangen ingelegd moeten worden. POF lijkt mij dan haalbaarder voor een pakket dat uit laser gesneden onderdelen bestaat. Ook het afval van de latjes is hoog bij mij op het ogenblik. Ik gooi nu 2 latjes weg om er 1 te kunnen gebruiken. Dus 66% afval. En ik doe altijd zuinig. Geen kritiek ik probeer mee te denken.

Klik om te vergroten...

Geen zorgen, meedenken wordt zeer gewaardeerd! Je hebt gelijk, ik denk niet dat originel vlakbouw een goede optie is, maar wellicht valt er toch iets te verzinnen met een constructie van valse spanten, etc. En mocht het nou toch te ingewikkeld worden, er komt een boekwerkje bij waar je naast een bouwhandleiding ook wordt meegenomen in de historische bouwwijze. Het bouwen zelf moet wel te doen blijven, ook door die niet al te ervaren bouwer.

Het is inderdaad niet zo eenvoudig als foto's soms doen vermoeden. Ik zie dat bij dockattner op SOS die nu een POF bouw aan het doen is. Hij heeft een van de mooiste Wasa gebouwd die ik gezien heb. Nu heeft hij de grootste moeite met de ,achtersteven op de kiel te monteren. En het pakket dat hij bouwt dat is niet het minste. Alle onderdelen zijn van castello. En van hoge kwaliteit. Maar toch erg moeilijk schijnbaar. Dit soort pakketten zijn mooi maar enige ervaring heb je echt nodig.
Benieuwd naar de houtkeuze van jou.

Wat een mooi project zeg, heel veel succes. Ik heb de boeken van Witsen en Ab Hoving vaak doorgenomen en altijd hetzelfde idee gehad om ooit eens de Pinas te gaan bouwen.
Prachtig als dat lukt met een authentieke bouwwijze. Ik ben heel benieuwd naar het ontwerpproces en de vorderingen om er een bouwpakket van te maken.

Ik ga het met veel belangstelling volgen.

Matthias,
Succes met dit mooie project! Je zult zeker de nodige hindernissen tegenkomen (ik spreek uit ervaring) - maar die zijn er om overheen te klimmen!

Hans

Al dit soort schepen hebben mijn aandacht ik ga je zeker volgen

Cees

Stephan Kertész zei:

Het is inderdaad niet zo eenvoudig als foto's soms doen vermoeden. Ik zie dat bij dockattner op SOS die nu een POF bouw aan het doen is. Hij heeft een van de mooiste Wasa gebouwd die ik gezien heb. Nu heeft hij de grootste moeite met de ,achtersteven op de kiel te monteren. En het pakket dat hij bouwt dat is niet het minste. Alle onderdelen zijn van castello. En van hoge kwaliteit. Maar toch erg moeilijk schijnbaar. Dit soort pakketten zijn mooi maar enige ervaring heb je echt nodig.
Benieuwd naar de houtkeuze van jou.

Klik om te vergroten...

Ik kan het me voorstellen! Zelfs met lasergesneden hout wordt het nog heel wat passen en meten. Qua hout ben ik nog aan het dubben, ik heb verschillende plankjes liggen om mee te experimenteren. Ik wil het liefst hout dat er zonder beitsen mooi uit ziet (pluspunten voor peren en noten), maar ook wat makkelijk te bewerken is, en dat zich met een beetje schuur/vijlwerk makkelijk in de vorm laat krijgen (pluspunt voor linden, abachi, minpunt voor peren), maar ook weer niet te licht is (minpunt voor abachi). Eiken zou historisch gezien wel mooi zijn, maar vind ik toch voor het fijne werk minder geschikt. En qua materiaal voor een bouwpakket moeten ook de kosten in de gaten worden gehouden.

Robert Schotman zei:

Wat een mooi project zeg, heel veel succes. Ik heb de boeken van Witsen en Ab Hoving vaak doorgenomen en altijd hetzelfde idee gehad om ooit eens de Pinas te gaan bouwen.
Prachtig als dat lukt met een authentieke bouwwijze. Ik ben heel benieuwd naar het ontwerpproces en de vorderingen om er een bouwpakket van te maken.

Ik ga het met veel belangstelling volgen.

Klik om te vergroten...

Wat leuk, Robert! Ja, deze boeken zijn ontzettend inspirerend natuurlijk, schatten van kennis. Ik vind het programma van Witsen Scheepsbouw (https://witsenscheepsbouw.nl/) ook zo'n eindeloze bron van prachtig materiaal. Heel handig hoe daar alles makkelijk terug te vinden is.

*Hans* zei:

Matthias,
Succes met dit mooie project! Je zult zeker de nodige hindernissen tegenkomen (ik spreek uit ervaring) - maar die zijn er om overheen te klimmen!

Hans

Klik om te vergroten...

Bedankt, Hans, dat waarder ik zeer. De kwaliteit van jouw pakketten zijn een lichtend voorbeeld voor mij.

cees050 zei:

Al dit soort schepen hebben mijn aandacht ik ga je zeker volgen

Klik om te vergroten...

Leuk, Cees! Ik heb ook vaker door jouw berichten hier gebladerd, altijd leuk, en zo te zien hebben we gelijke interesses

Er is ontzettend veel te doen voor dit project, en de tijd vliegt. Ik vlieg de Pinas van verschillende kanten tegelijk aan. De "pilaren" van mijn werkweek zijn momenteel: 1. Computervaardigheden (CAD en vectortekeningen) 2. Kennis 17e-eeuwse scheepsbouw 3. Werkplaats-upgrades.

Voor het lasersnijden van hout moet je lijntekeningen aanbieden waarop aangegeven is welke lijnen door het hout heen moeten worden gesneden, en welke lijnen alleen als tekening in het hout moeten worden gegraveerd. Zo'n tekening kan je in eerste instantie in 2D maken, maar het leek mij slim om het uiteindelijke 2D-resultaat te baseren op een 3D-model. Deze vaardigheden zullen op alle mogelijke manieren van waarde zijn, verwacht ik. Op dit forum en elders wordt AutoCAD genoemd, maar ik heb voor het open source en gratis beschikbare FreeCAD gekozen. Als programmeur ben ik ook een voorstander van open source code, en daarnaast is voor een beginnende kit-ontwerper de prijs van AutoCAD aan de hoge kant. Zoals het er uit ziet kan je met FreeCAD gewoon alles doen wat ik wil doen, dus voorlopig zal ik nog niet tegen beperkingen aanlopen verwacht ik. Om FreeCAD te leren volg ik deze tutorials: FreeCAD 0.20 For Beginners Tutorials - YouTube Erg goed gedaan, to-the-point, en elke keer als ik denk "hoe zou dit nou weer moeten?" dan is er een tutorial van deze persoon die het antwoord geeft!

Naast oefenen met de opdrachten van de tutorials gebruik ik ook de opgedane vaardigheden om de pinas vorm te geven in FreeCAD. Dat is op zichzelf leerzaam, want een model dat voor educatieve doeleinden is bedacht is wel iets anders dan een heel schip. De manier waarop Witsen de onderdelen en de bouw beschrijft, lenen zich echter wel heel goed voor een ontwerp in CAD. Witsen geeft de maten, en vaak ook formules, die je in CAD kan gebruiken om het model vast te leggen. Een mooi voorbeeld is de voorsteven. De maten zijn wel in Amsterdamse voeten en duimen, en daar heeft FreeCAD geen functie voor, dus je moet zelf wat dingen omrekenen. Dat kan met de zogeheten Spreadsheet workbench. De berekende waarden kan je een naam geven, bijvoorbeeld HoogteSteven, en die naam kan je dan in je schets gebruiken.



Wat je nu kan doen is vrij bijzonder vind ik: je kan de maten aanpassen in de spreadsheet, en dan verandert de tekening vanzelf mee. Dat heet een "parametrisch" ontwerp, en het is precies hoe Witsen het heeft bedoeld. Je geeft een paar hoofdmaten op (lengte, breedte, holte), aantal dekken, etc. en dan volgt het hele scheep daaruit. Nu is het wel zo dat Witsen vaak wel de formule geeft, maar vervolgens toch een andere waarde noteert. Er werd tijdens de bouw veel overgelaten aan het "oog van de meester", of het hout dat beschikbaar of betaalbaar was.

De kiel en de voorsteven samen in een 3D-aanzicht:



Dat dit werk-in-uitvoering is mag duidelijk zijn. De kiel heeft wel de goede dikte, maar in breedte moet deze aansluiten op de breedte van de stevens. Dat wil zeggen, op 1/3e van voren is de kiel op de weergegeven breedte, naar voren en naar achteren toe wordt de breedte "toegehakt". Ook moet de las in de voorsteven nog worden gemaakt, bijvoorbeeld.

Het is leuk om naast Witsen ook Van Yk erop na te slaan:



Uiteindelijk heb ik nog een printje gemaakt van mijn werk aan de voorsteven en die ter controle even naast de tekeningen uit het boek van Hoving gelegd. De eerste keer was er toch iets mis gegaan:



Een paar zaken gecorrigeerd, en toen klopte het aardig, behalve dat op de tekening de steven wel wat hoger is dan die van mij:



Verder ben ik ook nog wel aardig wat tijd met het Statenjacht bezig geweest. Het modelbouwen zelf wil ook door laten gaan, en er zijn nog heel wat vaardigheden te verwerven en bij te slijpen...

Ook maak ik af en toe wat verbeteringen aan de werkplaats zelf, zo heb ik met een rolgordijn een eenvoudige achtergrond gemaakt voor de foto's van de bouw (t.z.t. ook voor de bouwbeschrijving):







Enig nadeel is wel dat het canvas van het rolgordijntje een structuur heeft die je op de foto wel kan zien als je er dicht op kijkt. Ik moet nog even kijken of dit het nou is.

Bedankt voor het volgen en als jullie nog tips en trucs hebben, aarzel niet om een berichtje achter te laten!

Slim bedacht met dat rolgordijn zo Matthias
Veel succes verder met de ontwikkeling van dit pakket

Een heel leuk idee met dat rolgordijntje Matthias, Veel succes verder

Bedankt voor jullie berichten, @Jaques en @Pingu57 !

Het ontwerpproces is in volle gang, maar het voelt soms alsof ik geen voortgang maak... Dat heeft toch vooral te maken met het feit dat er niet echt gebouwd wordt. Alles zit nog in mijn hoofd en zoveel mogelijk ook in de computer. Ik stel mijzelf gerust met het idee dat dit proces nog wel maanden gaat duren. En dat er waarschijnlijk pas over een paar weken iets te lasersnijden valt. Maar misschien toch wel leuk om hier even iets te delen intussen!

Ik ben nog bezig met de onderdelen van de spiegel uit te pluizen, maar in de tussentijd had ik wat filmpjes bekeken over het modelleren van een scheepsvorm in FreeCAD en ik wilde dat eens gaan toepassen. Witsen geeft een onvolledige en soms incorrecte tabel met opmetingen aan de romp van zijn "voorbeeldpinas". Hoving geeft een kort verslag van hoe hij deze maten heeft gebruikt voor het maken van een modern lijnenplan. Graag wilde ik datzelfde proces doorlopen, als oefening in CAD, en ook om middels dit proces tot inzichten te komen wat betreft de rompvorm van de pinas. Ik verwacht daarbij overigens niks nieuws te concluderen dan in de literatuur al lang gedaan is.

Allereerst heb ik de voeten/duimen omgerekend naar millimeters en in een spreadsheet gezet:


Elk van de 8 spanten krijgt een eigen schets, waarin de maten worden gebruikt om de meetpunten te reconstrueren in een nu nog hoekige spantvorm.


Het wordt al duidelijk dat de resulterende spanten veel te hoog zijn. Dat komt doordat ik de hoogte van de scheerstrook meet vanaf het "boeisel der kimmen". Echter is die vanaf de kiel gemeten. Ter controle heb ik een scan van het lijnenplan van Hoving naast mijn eigen tekeningen gelegd. Dat ziet er al redelijk goed uit. Kleine verschillen zijn vooral te wijten aan het schalen en verplaatsen van de afbeelding in FreeCAD:



De schetsen kunnen nu op de plek worden gezet die ze volgens Witsen hebben, waarbij hij steeds meet vanaf de hals van het schip, op 1/3 van voren.



Het zijaanzicht geeft al een grof beeld van de punten waar wat aan moet gebeuren. Uitgezet zijn: het vlak (blauw), het boeisel der kimmen (zwart), de scheerlijn (roze). Vooral bij spant 5 gaat het mis, maar dat komt doordat de maten daar deels niet gegeven zijn door Witsen:





Ook in het bovenaanzicht kunnen we nog niet helemaal tevreden zijn:



Hoving schrijft dat de vorm van de lijnen beter wordt als we rekening houden met de kiel, die in het midden naar beneden doorbuigt. Hiervoor heb ik een curve toegevoegd, en de schetsen hierop gezet. Na de nodige correcties aan de punten die overduidelijk geen mooie lijn geven, krijgen we al een beter beeld:



De laatste stap is het berekenen van de tussenliggende spantvormen. Dat kan in FreeCAD met behulp van de getekende spanten als "profielen" en de langsscheepse lijnen als "rails".



Voor de aardigheid tot slot nog een filmpje; het is niet perfect, maar geeft een leuk beeld van de vorm.



Aan dit beeld ontbreekt nog de vorm van de spiegel, en de voorsteven. Voorlopige conclusies: over een vrij kleine afstand moeten de planken in het vlak flink gebogen worden zodat ze vertical tegen de achtersteven aan komen. Aan de voorkant geldt dat de breedte van het schip tot dichtbij de voorsteven vrijwel gelijk blijft en dat de romp daarna vrijwel een cirkelboog vormt tot de voorsteven.
Verder, zoals bekend, is duidelijk dat het vlak inderdaad nogal vlak is (nauwelijks "rijst"). Dit is een typisch Nederlands ontwerp, en het resultaat van het toepassen van de vlakbouw/shell first methode. Echter is het ook een keuze die is ingegeven door het lage water dat de schepen moesten passeren, op weg naar de zee, als ook door de wens om zoveel mogelijk lading in het ruim kwijt te kunnen.

Ik ben benieuwd wat jullie ervan vinden om dit soort dingen hier te lezen. Bedankt voor het volgen!

Altijd leuk om ook dit soort voortgang te volgen Matthias

Ik vind dit interessant, heb je een link naar dat filmpje over een romp tekenen in freecad?